1. Пејзажна архитектура - што се треба да знаете?

1.1. Проектирање на пејзаж и градини

Почетоците на пејзажна архитектура датираат пред 1800 година. Во тоа време, овој тип на архитектура се нарекувала планирање на градини и паркови, а пејзажистите  уредувале исклучиво паркови и градини во вили, замоци и палати, како и околина на репрезентативни државни згради. Еден од најпознатите примери за дизајн на пејзажи, на кој и денес се восхитуваат сите архитекти за пејзаж, е Версајскиот парк, дизајниран според барокните принципи. Пред 1800 година, постоеле првите систематски напишани записи кои ја опишуваат архитектурата на пејзаж како професионална дисциплина. Пејзажна архитектура за прв пат била спомната во делата на Џозеф Адисон во 1712 година, но самото име „пејзажна архитектура“ тогаш не постоело. Концептот не бил официјализиран до 1828 година, кога бил создаден од Гилберт Лејнг Мисон; тој датум се смета за пресвртница во историјата бидејќи архитектура на пејзаж официјално станува една од професиите за просторно планирање.

Иако оваа гранка на архитектурата своите почетоци ги бележи во Европа, врвот го достигнува на другата страна на океанот, во САД, кога оваа земја почнала да ја забрзува изградбата на своите градови и на тој начин почнале да дизајнираат урбано-пејзажна единици. Соединетите Американски Држави и ден денешен го предводат патот во ваков вид проекти, меѓу кои има и такви кои навистина го одземаат здивот. Тие објавуваат нај професионални книги и статии, а тоа за возврат го забрзува темпото на напредок во секоја од областите на управување со животната средина. Во оваа смисла, 1899 година беше и еден вид пресвртница, бидејќи тогаш беше основано Американското здружение на архитекти за пејзаж.

1.2. Дефиниција

Архитектура на пејзаж денес преставува цела индустрија која се занимава со дизајнирање и планирање на надворешни простори, како што се јавни зелени површини, меморијални паркови и други знаменитости, а пејзажната архитектура влијае на просторот од социјална, естетска, еколошка и искуствено гледна точка. При дизајнирање и планирање, архитектите ги земаат предвид локалните карактеристики на земјиштето и другите карактеристики на природниот пејзаж, заедно со други значајни фактори, обидувајќи се да ги зачуваат, подобрат, прошират и надополнат - всушност - формираат нови ентитети. Покрај планирањето на насадите и природните предели, нивната работа опфаќа и проектирање на урбани елементи, односно приоди, патеки, премини, плоштади, раскрсници, но и неопходни делови од придружната опрема како клупи, корпи, игралишта, платоа, осветлување и слично.

1.3. Опсегот на дејствување пејзажна архитектура

Може да се каже дека оваа гранка на архитектурата е многу обемна, мултидисциплинарна и комплексна, бидејќи вклучува уредување на различни средини, пејзажи и простори. Сите овие типови на уредување се разликуваат едни од други во помала или поголема мера во однос на критериумите, локациите, вегетацијата и начините на уредување. Пејзажна архитектура опфаќа создавање на јавни урбани површини (плоштади, кампуси, рекреативни центри), паркови, патеки, приоди и премини во нив, како и тематски зелени површини, што ја сочинува „јавната“ страна на нејзината активност; од друга страна, денес има се повеќе приватни градини, населби и слични објекти каде подеднакво се внимава на уредувањето на околината како и на станбените простори. Современите трендови диктираат дека не треба да се фокусираат на обезбедување најголем можен комфор и стандарди за живеење само во ентериерот, туку тоа треба да се направи во хармонија со надворешноста, со цел да се добијат концептуално осмислени заокружени единици. Денес, пејзажната архитектура е специјализирана и за управување со природни пејзажи и големи области на ненаселена дивина, како и за регенерација на деградирани и уништени области како што се депонии и рудници. Овие критериуми не се ограничување за создавање на концептуални целини - таквите концепти може да вклучуваат десетици хектари паркови и шуми или само неколку десетици квадратни метри приватни градини зад куќата.

1.4. Полиња на дејствување на пејзажна архитектура

Во денешно време архитектурата е многу напорна, разгранета и мултидисциплинарна дејност, која опфаќа и обединува знаења од многу области, а пејзажната архитектура речиси ја надминува, во овој поглед. Дизајнерите на пејзажи се експерти кои користат знаење од ботаника, хортикултура, архитектура, урбанистичко планирање, дизајн, уметност, психологија на животната средина, социологија, геологија, географија, екологија, биологија и други области. Сосема е јасно дека, покрај очигледното длабоко познавање на растителните видови и нивните карактеристики, секој пејзажен архитект треба да се занимава и со многу други работи. Тој/таа не само што мора да се занимава со одржливо планирање и влијанието на интервенциите во природната средина, навиките и животите на луѓето во одредена средина во теоретска, академска смисла, туку, пред се мора добро да ги познава карактеристиките на пејзажот - што вклучува каква е почвата, кој се и какви локални растителни и животински видови, чиј раст оптимално ќе напредува и ќе ги даде посакуваните резултати на даденото подрачје. Исто така, тој/таа мора да има одлично познавање на урбанистичкото планирање и да разбере како да дизајнира висококвалитетни зелени површини за да се поврзат со другите делови од населбата, да се спојат и да навлезат во интегрирано урбано ткиво. Последно, но не и најмалку важно, тој/таа мора да ја разбере екологијата и како да ги обнови опустошените зони со враќање на био рамнотежата во нив.

1.5. Управување со природниот пејзаж

За разлика од минатото, архитектите за пејзаж во денешно време не се вклучуваат само во планирање и дизајн на природниот пејзаж, туку и во негово управување и организација. Покрај тоа што се проектанти, тие се и менаџери кој ги контролираат и раководат со природните ресурси. Архитектот за пејзаж има најблиска соработка со ботаничари, градинари, архитекти и урбанисти. Тие исто така, многу често имаат тимски средби со шумарите, каде што како раководители помагаат во донесување на одлуки кој се однесуваат на долгорочен, одржлив развој, нега и регенерација на пределот.

2. Пејзажен архитект

2.1. Кој е пејзажен архитект

Архитект на пејзажи е оној кој дизајнира, планира, организира и управува со природниот пејзаж. Како што веќе споменавме, станува збор за урбанизирана обнова, како што е уредување на паркови во градовите или околу универзитетските и други центри, како и уредување на приватни градини или интервенции во особено чувствителни, диви области. Архитектот на пејзажи е обучен да биде архитект на пејзажи, а не за градежни објекти. Во Северна Македонија овие студии постојат на Шумарски факултет, а не на архитектонските, што укажува дека професијата е потесно поврзана со ботаниката, хортикултура, екологијата и биологијата отколку со градежништвото и архитектурата.

2.2. Дали навистина ми треба пејзажен архитект?

Секоја башта или градина околу приватни куќи е, се разбира, неспоредливи во однос на стандардите, критериумите, обемот и сложеноста на работата, со оние на јавни површини. Сепак, помошта на пејзажниот архитект може да биде непроценлива доколку сакате вашата градина да биде целина и да има еден вид концептуална смисла, водена од некоја идеја. Имено, архитектите за пејзаж можат совршено да ги спојат своите вештини и знаења за својствата на растителните видови со чувство за просторна композиција и естетика. Тој/таа ќе дизајнира комбинација од растенија според вашите барања, желби и очекувања и ќе ги подреди и сортира така што сè изгледа хармонично и складно, интересно и колоритно, во текот на целата година. Само вешт експерт е способен за ова, особено ако се работи за поголема градина.

Покрај планирањето на градините и поставувањето цвеќиња, грмушки и дрвја, пејзажниот архитект ќе дизајнира и градинарски патеки, скали и други приоди, тераси и павилјони, кои физички ќе поврзуваат различни делови од парцелата. Тие исто така ќе ја понудат сета помош или дури ќе ја преземат целата организација на садењето, ќе најдат изведувачи, ќе го водат и координираат процесот на садење и ќе се грижат за квалитетот на извршената работа. Затоа е најдобро да се започне со уредување на градината истовремено со проектот за градба, бидејќи сите подготвителни работи се одвиваат во исто време и тогаш сè е поевтино и полесно да се направи. Дополнителната работа секогаш чини повеќе, но задоволството што ќе ви го донесе дефинитивно вреди таква инвестиција.

2.3. Архитектура – улога на пејзажист

Архитект на пејзажи се грижи за надворешноста да го надополнува архитектонскиот дизајн. Тоа практично значи дека објектот што подобро да се вклопи во околината, и наменски да се поврзе со надворешниот простор. Доброто уредување го подига квалитетот на целиот имот, односно на целиот комплекс, така што секогаш се ангажира пејзажен архитект за јавни архитектонски проекти. Нема ништо поубаво од тоа да гледате низ прозорецот во прекрасното зеленило кое ве повикува и ве кани надвор. Блиската соработка помеѓу архитекти и архитект за пејзаж е релативно скорешна појава, бидејќи до неодамна архитектот горе-долу сè работел сам.

2.4. Населба – улога на пејзажен архитект

На почетокот на 19 век урбанистичкото планирање доживеа вистински подем, особено во Америка, кога многу се градело. Како резултат на тоа, оттогаш расте потребата од експерти кои би вградиле некои организирани пејзажи во урбаната средина. Меѓу најпознатите аранжмани на паркови се Њујоршкиот Централ Парк, Бруклин Проспект и Емералд Неклас во Бостон. Брзо растечките американски градови беа добра можност за пејзажните архитекти да го прошират своето поле на активност и да навлезат во светот.

3. Полиња на пејзажен дизајн

3.1. Планирање и садење

Најчестата задача на архитектите за пејзаж се градини, особено кога станува збор за семејни домови или приватни парцели. Секој сака да му се восхитува на прекрасното зеленило пред својот дом, а пејзажистите се луѓето кои ќе создадат магија со растенија што плени и ја храни душата. Дворовите на приватните куќи обично се состојат од два дела: помала предна и централна дневна градина, на која се додаваат други, тематски, како што се зеленчукови и овошни градини, како и овоштарници, башти за зачини, во делот зад објектот. Иако градините се разликуваат според растителните видови, како и според сложеноста и одржувањето, во добриот дизајн на пејзажот тие секогаш се естетски, визуелно и функционално поврзани и комуницираат едни со други. Обично им се придружуваат неколку исти растенија избрани за меки премини од една единица во друга. Градините се планираат според насоката на небото (сонце/полусенка/сенка), но и според други точки од дизајнот на надворешноста (каде ќе има патеки, патеки, скали...) и секако според ваша желба и потреби. Некои претпочитаат уметнички уредени, француски градини со богати насади и многу растителни видови, додека други претпочитаат поприродна и помалку претенциозни средини, па избираат ливадски и поедноставни видови.

3.2. Планирање патеки, приоди и тераси

Покрај градините, архитектот на пејзаж ќе дизајнира и патеки, патеки, скали, ќе поставува премини и линии меѓу одделни делови. Ќе определи и каде ќе биде терасата, каде може да биде павилјон или белведер. Дури и во таков исклучителен распоред, не може навистина да се ужива доколку нема соодветен пристап, па затоа е повеќе од неопходен добро осмислен систем на патеки кои го насочуваат движењето околу парцелата.

3.3. Дизајн на опремата на отворено

Архитект на пејзажи ќе советува и ќе предложи опрема што би можела да се примени на отворено, а која би била поставена во тие површини. На одредени типови на дизајн подобро одговараат дрвени столчиња, фотелји и маси, а на други нешто по рустикален градинарски мебел и така натаму. Можеби ќе ви предложат камин на отворено или отворено огниште или дури и водни елементи како што се базени, езерца, рибници или украсни фонтани. Во сето ова планирање мора да се вклучи и план за осветлување, инаку површините ќе бидат недостапни во вечерните часови и во текот на летните ноќи.

4. Процес во планирање на зазеленување

4.1. Подгответе си листа на желби

Прво, ви предлагам да ги запишете сите ваши желби и очекувања. Кои се вашите омилени растенија, бои, форми што би сакале да ги имате? Исто така, една од основните насоки треба да биде целта на планот, односно неговата одржливост, за да можете редовно да се грижите за градината и да ги извршувате сите потребни задачи. На експертот што го ангажирате, објаснете и пренесете каква слика за целината имате на ум: дива, поприродна, спонтана или целосно уредена? Сепак, треба да знаете и дека некои од факторите кои условуваат и влијаат на планирањето, се надвор од ваша контрола, т.е. очекувањата и желбите, како што е ориентацијата во просторот на самата парцела поради сонцето (различни растителни видови бараат различни услови), количината на врнежите, снегот, јачината на ветерот и околната вегетација, на кои барем минимално мора да се внимава и да се земе предвид во новиот проект.

4.2. Избор на пејзажен архитект

При изборот на пејзажен архитект, информирајте се за неговите претходни проекти. Замолете го да ви испрати фотографии од неговите аранжмани или дури и да ги видите во живо, доколку се јавни површини до кои можете да пристапите. Ако сте со ист или сличен сензибилитет, полесно ќе дојдете до заемно задоволителни решенија.

4.3. Преглед на локацијата и договор

Архитект на пејзажи прво ќе ја погледне локацијата и дури потоа ќе почне да размислува за дизајнот на пејзажот. Важно е да се идентификува насоката на небото, наклонот на теренот, карактеристиките на почвата, автохтоните видови, т.е. локалната вегетација, премините и пристапите и сите други важни фактори. Новиот дизајн мора суптилно да се вклопи во постојната ситуација, да одговара на климатските и топографските услови, бидејќи во спротивно растенијата нема да напредуваат, а градината ќе биде исклучително напорна за одржување. Мора да се внимава и на сите стрмни терени од кои дождовницата би можела да ја измие почвата, а овие делови мора да бидат соодветно заштитени со гребени, потпорни или упорни ѕидови, а да се засадат со видови кои ќе спречат одрони.

4.4. Примероци и геодетско снимање

Архитектот на пејзаж може да собере примероци од почва од различни точки и да ги испрати во лабораторија за анализа. Од нив ќе ја дознаат содржината на минералите (фосфор, калиум и органска материја), што е особено корисно ако не знаете речиси ништо за почвата, а во близина нема градина (за да не можете да знаете дали нешто воопшто успева).

Тогаш на пејзажниот архитект му треба и геодетски премер, бидејќи во спротивно нема да може да ги лоцира потребните елементи. Геодетскиот премер се нарачува кај геодет, а потоа се проследува до архитектот за пејзаж.

4.5. Идејно решение за уредување

Тогаш започнува најдобриот дел од проектот - идејното решение. Во идејното решение се формира генерален концепт, всушност идеја водилка која ќе поврзе се во една хармонична целина, се дефинира поделбата на сектори и површините на тревниците, леите, повеќегодишните растенија, дрвјата, грмушките, градините (овошје, зеленчук, билки) како и сè друго. Шематски се обележуваат и трасираат патеки, скали, тераси и други приклучни комуникации, а се избираат материјали. Покрај нацрт, пејзажниот архитект ќе изготви и планови. Во фазата на идејно решение сè уште не се утврдени поединечните растителни видови и нивните количини.

4.6. Основен проект

Основниот проект содржи детален попис на количините и видовите растенија со латински имиња, прецизно дефинирани локации за секој вид и точни димензии на останатите површини, како и пресеци кој ги поврзуваат деловите во замислена целина.

4.7. Избор на изведувач и набавка на зеленило

Откако сè е подготвено, пејзажниот архитект ќе ви помогне да изберете изведувачи. Изведувачите се: градинари-кои ќе ги засадат растенијата, градинарски центри-каде што ќе ги купите и изведувачи на земјени и градежни работи-кои ќе се грижат за други надворешни елементи како што се асфалтирање, поставување патеки и тераси. Ве советуваме да имате неколку понуди, за да можете да ги споредите цените на поединечните понудувачи и да одлучите за најдобрата.

4.8. Реализација на аранжманот

Откако ќе се изберат и ангажираат сите изведувачи, може да започне изградбата на градината. Прво, се изведуваат земјени работи и потпорни ѕидови заедно со надворешни патеки, тераси и подови. Потоа започнува трасирањето и орањето на цветните леи, односно просторот каде што ќе бидат растенијата. На крајот, растенијата се засадуваат и соодветно се заштитуваат од штетници и други животни, бидејќи фиданките се најчувствителни. Треба да се внимава да се засадат во вистинско време - некои се садат на пролет, други на крајот на летото или во есен. Тие, исто така, треба да имаат доволно вода веднаш по садењето, како и подоцна.

4.9. Одржување на вегетацијата

Кога се е готово и кога ќе го добиете тоа што го сакавте, работата не е завршена. Всушност, тоа е само почеток, бидејќи секоја градина како жив организам бара грижа, внимание, одржување и нега, а со тоа, покрај вложениот труд и време и пари. Сето ова треба повторно да се направи според советите и упатствата на експертите. Само така се ќе остане беспрекорно и убаво, за да биде празник за сите сетила. Ако не сте сигурни дека ќе можете сето тоа сами да го направите, можеби не е лоша идеја повремено или трајно да ангажирате градинар кој ќе ви биде од неизмерна помош. Може да ве чини само 1-2 евра/м2.

5. Пејзажна архитектура – цена

Архитектите за пејзаж наплаќаат меѓу 150 и 650 евра за изработка на вакви планови. Покрај распоредот на насадите, овие планови вклучуваат и собирање и одвод на атмосферски води, канализација, шахти, капаци и канали; понатаму, тука се планови за скали и потпорни/упорни ѕидови, патеки и ивичници, како и езерца или базени. Цената на таков план е околу 350 евра. Плановите за насади, уредување на патеки и платоа, план за уредување на околината се прават во размер 1:100.